BOSANSKI NOVI, Novi, Novin, Nović

sl1

Bosanski Novi 1904.

sl1

Srednjovekovni utvrđeni grad na ušću Une i Sane.

Istorijski nazivi

Castrum Novum, Novigrad

Atribucija

Novi

Novin Nović

Geografski položaj

45° 02’ N, 16° 22’́ E   
Grad u BiH, na ušću Sane u Unu.

Istorijat

Stare grafike pokazuju Novigrad kao omanju tvrđavu, tzv. kastel na vrhu Kulskog brda iznad utoka Sane u Unu. Podignut je 1250. na ruševinama rimske stražarnice iz prvih vekova naše ere. Do početka XVI v. Novi je pripadao blagajskim knezovima Babonićima, a potom Nikoli Zrinskom.
Novigradski kastel na Kulskom brdu bio je od male koristi i knezovima Zrinskim i mađarskoj vojsci na Uni, kako zbog svog položaja, tako i zbog vrlo malog kapaciteta fortifikacija. To je naročito postalo očigledno posle 1483. kada je velika osmanlijska vojska kod Tunjice prešla Unu i nekoliko dana pustošila po Hrvatskoj, vodeći u ropstvo veliki broj ljudi. Zato su slavonski herceg Ivaniš Korvin i knezovi Zrinski izgradili novu tvrđavu u polju na levoj obali Une (danas lokalitet Gradina), upravo na tom prelazu preko Une („brodu”), tako da se grad u početku zvao Brodski grad, a kasnije Novi Novigrad ili samo Novi.
Pod samim Novigradom na Kulskom brdu bila su dva podgrađa – Podnovi na Londži i Ustisana u Prekosanju (danas železnička stanica). Ustisana je bila starije naselje sitnih plemića Režića, pa je kulski grad dobio ime Novigrad verovatno u odnosu na taj stariji grad-utvrđenje u Ustisani. U drugom naselju dokumenti spominju crkvu i manastir sv. Katarine, a tradicija pamti da je to bilo naselje trgovaca i zanatlija. Na drugoj obali Une nalazila se velika ekonomija crkvenog reda cistercita, sa crkvom i naseljem, a nešto dalje uz Unu nalazio se grad-kastel Lisnica (Lješnica) lokalnih plemića Andrijića. Sva četiri novska naselja stradala su u ratnim okršajima između vojski mađarskog kralja i turskog sultana krajem XV i početkom XVI v.
Zajedno sa Kostajnicom, Novi je pao u turske ruke 1557. Ferhadbeg Sokolović je 1577. u njemu sagradio drveni most preko Une da bi preveo vojsku u Hrvatsku. Sledeće godine Turci su izgubili Novi, ali su ga ubrzo vratili. U vreme četovanja na Krajini, o kojem pevaju mnoge muslimanske epske pesme, bio je na glasu uhoda Višić iz Novoga. On je zalazio čak u Modrušu gde su ga 1642. Frankopanovi ljudi uhvatili i nabili na kolac.
U 1697, dok ga je držao hrvatski ban Adam Bačan, Novi je opisan kao malo naselje opasano drvenom ogradom i nasipom od zemlje. Usred tog nasipa bio je manji, od drveta i zemlje sagrađen gradić, a u njemu čardak. U to vreme kameni gradić na Kulskom brdu namerno je porušen da ne bi bio uporište Turcima ako ga slučajno osvoje. Turci su preuzeli Novi 1703. na osnovu Karlovačkog mira. Porušeni kameni grad ponovo je podignut od kamena 1726. po naročitom odobrenju iz Istambula. Taj grad je bio vrlo tvrd i opkoljen vodom. Tvrđavu je opsedao i grad osvojio feldmaršal Laudon 1788. u ratu Rusije i Austrije protiv Turske. Svištovskim mirom iz 1791. Bosanski Novi je pripao Turcima, ali su ga Austrijanci predali tek 1795.
U drugoj polovini XIX v. šire područje Novog bilo je zahvaćeno bunama protiv turske vlasti. Grad je porušen posle austrougarske okupacije Bosne i Hercegovine 1878.

Epski kontekst

I hrišćanske i muslimanske pesme ga pominju vrlo često. Kada su u pitanju istorijski događaji, hrišćanske pesme najviše pevaju o uzimanju Novoga 1788. pod Laudonovom komandom (Vuk VIII, 34, 35), o boju na Drežniku (Vuk VIII, 37), i drugim. Alagu ili Aliju od Novoga pominju i muslimanske pesme (MH III, 25; KH I, 22; KH III, 8), a uz njega još i Delibegovića – sestrića ličkog Mustaj-bega (MH III, 13), Cerić-kapetana (MH III, 14), bega Zenkovića (MH III, 22; KH I, 27), Osmanagu Četića (MH III, 11), Mehu ili Mehmed-agu Bosnića (EH 4; KH II, 62, 66) itd. Samo se u EH 6 pominje „od Novoga bane”, što će reći da pesma „Grga Antunić udara na Raduč” opeva događaje koji su se desili tokom jednog od kratkih perioda hrišćanske vlasti nad Novim: 1693–1703. ili 1788–1795. U neistorijskom, ženidbenom kontekstu javlja se mahom kod hrišćana, npr. u Vuk VII, 13 gde se ceo događaj odvija u trouglu Zadar-Bosanski Novi-Senj.
Dva epska para Grahovo (Bosansko i crnogorsko) i Novi (Bosanski i Herceg) u mnogome otežavaju tačno opredeljenje mesta koja se pominju u pesmama. Na osnovu konteksta uglavnom je moguće razlučiti jedan par od drugog, ali u ponekom slučaju nedoumice ostaju nerazrešene. Takvi su, recimo, pomeni Novog u pesmama sa neistorijskim (ženidbenim) kontekstima gde se stajaća imena kao što su paša od Novoga (MH I, 80), starac Mustaf-aga (Vuk III, 82), Nuko Novljanin (Vuk III, 33), Novljanin Alija (Vuk III, 34) – u varijanti Ale od Novoga (Vuk VII, 47) – itd. jednako dobro uklapaju i u jednu i u drugu lokaciju.

Još i: nekoliko lokaliteta sa ovim imenom: 1) kod Novog Vinodolskog, u vlasti Frankopana, gde je 1288. donet Vinodolski zakonik; 2) kod Ličkog Novog, oko 4 km j/z od Gospića, takođe u vlasti Frankopana; 3) Novigrad zapadno od Palešnika, u dolini Ilove; 4) Novigrad u Hrvatskoj, poznat kao Novi Zrin, utvrđenje koje je 1660. podigao Nikola Zrinski na levoj obali Mure kod ušća Kanjiškog potoka i blizu sastava Mure i Drave, malo više od Ledgrada. Mada je to bilo slabo utvrđenje, Turcima je mnogo smetalo i tužili su se na njega; prvo, što je podignuto na levoj obali Mure, dakle na zemljištu Kanjiškog vilajeta; drugo, što su otuda često upadale čete Zrinskoga i četovale po turskoj teritoriji. Napali su ga, osvojili i porušili u junu 1664. krivicom generala Montekukolija koji je bio neprijatelj bana Zrinskog. Mesec dana kasnije Montekukoli je potukao velikog vezira na Rabi, što je dovelo do sklapanja Vašvarskog mira u avgustu iste godine. U pogodbe toga mira unesena je izričita odredba da se Novi Zrin ne sme ponovo podizati.

Literatura

book1953Kreševljaković, Hamdija: Stari bosanski gradovi, Naše starine I, Sarajevo.  cobiss
book1970Vojna enciklopedija, 1-10, Redakcija vojne enciklopedije, Beograd 1970-1975.Beograd 1980.  cobiss
book1979Evlija Čelebi: Putopis. Odlomci о jugoslovenskim zemljama, Sarajevo 1979.  [458, nap. 1]  cobiss