VENECIJA, Mleci, Mletak, Mljeci, Mljetačka, Mljetak, Mljetok, Venedig

sl1

Venecija, snimak iz vazduha

sl1

Venecija, pogled na jedan od kanala

Istorijski nazivi

Venezia

Etimologija

Venezia, Mleci, Mletaka < Mneci, Mnetaka < stsrp. Bnetci < Bьnetьci, dalmatoromanskim posredstvom od lat. prideva veneticus ‘venecijanski’, množina Venetici ‘Venecijanci’ (Skok I 137–138). (A.L.)

Atribucija

Mleci

Mletak Mljeci Mljetačka Mljetak Mljetok Venedig
  • bez atribucije: Ni Venedig nakovô cekina (MH VIII, 4:33)

Geografski položaj

45º 26’ N, 12º 20’ E   
Srednjovekovna država, danas najveći grad na jadranskoj obali Italije, morska luka i sedište provincije Veneto.

Istorijat

Leži u dnu Venecijanskog zaliva (Golfo di Venezia) na području laguna, oko 40 km severno od delte reke Po. Smeštena je na 118 ostrvaca razdvojenih kanalima, a međusobno povezanih sa oko 400 mostova.
Oblast laguna i močvara između reka Adiđe i Soče, koja je u II v. pre n.e. potpala pod vlast Rima, bila je naseljena plemenom Veneti. Posle provale Huna i pada Zapadnog rimskog carstva 476, iz okolnih primorskih mesta i gradova na teritoriju današnje Venecije stižu izbeglice koje se bave ribarstvom, plovidbom i gusarenjem. U vizantijsko-gotskom ratu ovo stanovništvo pomaže Vizantince, zbog čega dobija autonomiju u sastavu Ravenskog egzarhata. Provala Langobarda u Italiju 568. naterala je stanovništvo Venecije da se priključi zajednici 12 opština čije je središte tada bilo u gradu Herakleji, a od 742. do 811. u ostrvskom gradiću Malamoku koji je branio ulaz u Veneciju sa morske strane. Zajednica je sačuvala samostalnost sve do Ahenskog mira 812. kada je Venecija pripala Vizantiji. Pod uticajem i pokroviteljstvom Vizantije, zajednica gradova razvija lokalnu samoupravu sa lokalnim tribunima koji od 697. nadalje biraju vrhovnog magistrata, poznatog kao dužd. Sedište zajednice opština premešteno je 811. iz Malamoka u Rialto, već uređeno naselje i važnu luku sa brodogradilištem. Oko Rialta, kao centra, razvija se novi grad Venecija.
Političku nezavisnost od Vizantije Venecija stiče u VIII v. kao rezultat reakcije na ikonoborske sukobe koje je započeo car Lav III Isavrijski. Kasnije je postala nezavisna republika, ali je održavala tesne odnose sa Carigradom, kako svedoči crkva sv. Marka. Osnovu pomorske i političke moći Venecije postavio je dužd Pietro Tradoniko (836–864) izgradnjom flote od oko 60 brodova koji su pomagali vizantijskoj mornarici u borbama protiv Saracena. Venecijanska flota se sukobljavala i sa neretljanskim gusarima i sa brodovima hrvatskog kneza Mislava (835–845), ali je bila poražena 839. i prisiljena da sklopi nepovoljan mir. Zahvaljujući pomorskoj trgovini sa Vizantijom, Venecija nagomilava bogatstvo i gradi snažnu flotu ratnih galija za pratnju trgovačkih brodova i ostvarenje prevlasti na Jadranu. Uz pristanak Vizantije, celokupna mletačka flota upada 1000. u Hrvatsko primorje i Dalmaciju i nameće svoju vrhovnu vlast gradovima Osoru, Zadru, Trogiru, Splitu i Dubrovniku, kao i ostrvima Rabu i Krku. Vizantija 1085. prenosi Veneciji sva prava nad Hrvatskim primorjem i Dalmacijom, čemu Venecija kasnije dodaje i Istru.
Venecija se udružila sa Vizantijskim carstvom radi suzbijanja Normana koji su 1081, posle zauzeća Barija, poslednjeg vizantijskog uporišta na zapadu, osvojili i grad Drač (u to vreme Dyrrachium, današnji Durrës u Albaniji), i pokušali da zauzmu Konstantinopolj. Venecija je poslala flotu u pomoć caru Aleksiju I, a za uzvrat je dobila trgovinske olakšice u čitavom Vizantijskom carstvu, čime je ostvarila potpunu premoć u trgovini na Mediteranu. Venecija se tako definitivno oslobađa vizantijskog uticaja i postaje samostalna republika, nazvana u slovenskom svetu Mletačka republika ili, kraće, Mleci.
Mletačka republika pomaže krstaške pohode i osniva uporišta u mestima koja su krstaši osvajali po Siriji, Palestini i Maloj Aziji. U borbi za prevlast u Italiji glavni suparnici su joj Piza i Đenova. Dužd Enriko Dandolo je nagovorio krstaše da 1202. predaju Veneciji Zadar, poslednje hrvatsko-ugarsko uporište na Jadranu. U zamenu za prevoz krstaške vojske na 480 mletačkih brodova, krstaši 1204. napadaju Carigrad, pa Venecija postaje gospodar četvrtine i još polovine od četvrtine Rimskog carstva – koju titulu duždevi naslednici zadržavaju sledećih 150 godina. Osim 3 osmine Carigrada i pojasa van gradskih bedema, pod vlast Mletačke republike tada su spadale čitava Albanija, Epir, Akarnanija, Etolija, deo Peloponeza, ostrvo Eubeja, veći deo ostrvlja u Egejskom arhipelagu i neki gradovi na evropskoj obali Bosfora. Povoljnim ugovorima Venecija je sebi obezbedila dominaciju u Levantu, a u borbi sa Đenovom zagospodarila je Kritom koji je pretvoren u glavnu vojno-pomorsku trgovačku bazu za novoosvojene oblasti. Venecijanska flota dominira Sredozemljem, a preko Gibraltara uspostavlja intenzivnu razmenu sa evropskim lukama na obalama Atlantskog okeana.
Đenova je eliminisana iz konkurencije 1381, a 1409. kupljena su od Ladislava Napuljskog sva dalmatinska ostrva sa zaleđem – izuzev Dubrovnika koji je 1358. postao nezavisna republika. Krajem XV v. grad je imao 200.000 stanovnika, a na tlu republike živelo je 2,5 miliona ljudi, mletačkih podanika. Dalje širenje i rast Venecije sprečen je razvojem novih pomorskih sila (Španija, Portugalija, Engleska, Holandija) i njihovih kolonija, pa težište sa Sredozemlja prelazi na Atlantski okean. Istovremeno, na Balkan i Levant stižu Turci.
U mletačko-turskim ratovima – koji sa prekidima traju od 1463. do 1718. – Turska je prinudila Veneciju da napušta posed za posedom: prvo celu Albaniju (do 1501) i ostrva Krf (1537) i Kipar (1571), u Kandijskom ratu (1645–1669) Krit, i u Morejskom ratu (1714–1718) Peloponez, ostatak Krita i Gabelu na Neretvi.
U italijanskim ratovima koji su se vodili od 1494. do 1559. Venecija je bila prinuđena da formira Italijansku (Venecijansku) ligu za borbu protiv Francuza i Svete lige, a u nastavku ratova u XVI v. da diplomatijom i silom brani svoje interese od pretenzija Francuske, Španije i Nemačkog carstva. Od sredine XVIII v. venecijanska flota ima samo 20 linijskih brodova, 10 fregata, 20 galija i oko 100 manjih plovnih objekata. Njena trgovačka mornarica više nije bila u stanju da se meri sa novim pomorskim silama u Sredozemlju i Zapadnoj Evropi. Kada su 1796. Francuzi upali u Italiju, Mletačka republika je ukinuta 1797. mirom u Kampoformiju, na osnovu kojeg su njeni posedi u Dalmaciji pripali Austriji, a u Albaniji i Jonskom moru Francuskoj. Prema odredbama Bečkog kongresa 1815, venecijanska oblast ulazi u sastav Lombardijsko-venecijanske kraljevine pod austrijskom upravom. Posle italijanskih ratova za ujedinjenje, venecijanska oblast 1866. – na osnovu plebiscita – ulazi u sastav Kraljevine Italije.

Epski kontekst

U usmenoj tradiciji se smatra prototipom lepog i otmenog mesta pre nego vojno i politički moćne prestonice. Stoga atribucija „cvijet od gradova” daje u poslovici varijantu: „Mleci cvijet a Carigrad svijet”. Tako se i velika dragocenost nekog predmeta, osobe ili apstraktnog pojma u pesmama često meri Mlecima:

U njemu je srce divojačko,
Ono valja svih bilih Mletaka (MH I, 50:17–18).
Kao izuzetno važan grad – država, Venecija se pominje u mnogim kontekstima i u velikom broju pesama. U pesmama bez istorijskog okvira, obično se javlja kći mletačkog dužda kojom se žene epski junaci (npr. „Ženidba Maksima Crnojevića” Vuk II, 89; MH I, 68; i dalje slično Vuk II, 87, 90, 92; Vuk III, 79; Vuk VI, 36; MH II, 20; SM 113; SANU III, 28), čak i mitski („Zmija mladoženja” MH I, 32, 33). Jedna pesma (SM 106) peva i o ženidbi „dužda Mlečanina”. U načelu, dužd od Mletaka – verovatno zbog beskrupulozne mletačke politike koja je u okruženju bila na zlu glasu – u epici prolazi vrlo loše, na primer kao kum koji nastoji da obljubi kumu u „Ženidbi Marka Kraljevića” (Vuk II, 56; SM 119).
Vrlo često pesme pominju Mletke kao mesto porekla izuzetno fine robe:
Vrh dolame dvije toke sjajne:
Jedne vite, a druge savite
Od žežene iz Mletaka srme; (Vuk VI, 66:68–70)

Kakva mu je puli abahija?
Sva mu butum zlatom iskaljata,
Vezle su je četiri vezilje,
U Mletcima pokraj sinjeg mora.
Sve četiri oči izgubile,
Doklen su je malo nakitile,
Sa dve strane dvi almazli grane. (EH 2:327–333)

On obuče od svile košulju,
A po njojzi zelenu dolamu
Od lijepe mletačke kadife (Vuk VI, 24:95–97)

Još na Hajki alali pašmage,
Kojeno su u Mletke građene,
Mletačkijem zlatom šikosane
I leškijem srebrom potkovane (SANU III, 50:45–48)


ili izuzetno dobrog oružja:
I da imaš svijetlo oružje,
Koga danas u Srbina nema,
I koje je u Mletke kovano
Tri godine trideset majstora (Vuk VI, 71:67–70)

Za pojasom dvije puške male,
Nit’ su lite, nit’ čekićem bite,
No u Mletke od zlata salite,
A u lijep kalup slijevane,
U njih gvožđa ni drveta nema,
Potlje čekić koji vatru daje;
(Vuk VII, 2:44–49; slično i Vuk III, 60; SANU II, 83; SANU III, 10, 13, 17, 39, 58; KH II, 66)


Da on ima šaru mletačkinju,
Koja mu je u Mletku kovana,
Kovali je tri mlada kovača,
Tri kovača i tri pomagača,
Kovali je za nedelju dana,
Od čista je srebra salivena,
I po srebru pozlaćena zlatom,
Na njoj ima devet samokresa,
Koji sami bez kremenja pale,
U mutnom je jedu okaljena,
Na junačku krvcu namenuta,
Gdi pogledi, promašiti neće,
Gdi udari melem ne pomaže. (Vuk VII, 42:205–217)


Od pesama sa istorijskim kontekstom, SM 11 peva o Morejskom ratu, a SM 64 o padu Mletačke republike 1797. Dalje, Mleci se pominju u kontekstu boja na Kosovu 1389. (MH I, 58), boja u Martinićima 1796. (SM 168) i pod Visočicom iste godine (SANU IV, 10), francusko-austrijskih sukoba u Dalmaciji 1806. (Vuk VIII, 43), itd.

Literatura

book1969Српски рјечник истумачен њемачкијем и латинскијем ријечима, сакупио га и на свијет издао Вук Стеф. Караџић, „Нолит", Београд 1969.  [s.vv. Млеци, Млетак]  cobiss
book1970Vojna enciklopedija, 1-10, Redakcija vojne enciklopedije, Beograd 1970-1975.Beograd 1980.  cobiss
book1975Даничић, Ђура : Рјечник из књижевних старина српских, 1 -3, фототипско издање „Вук Караџић", Београд 1975.  [1:91, 92, 110]
book1990Morris, Jan: The Venetian Empire. A Sea Voyage, Penguin Books.
book2006Dursteler, Eric : Venetians in Constantinople : Nation, Identity, and Coexistence in the Early Modern Mediterranean , Baltimore (Maryland) , The Johns Hopkins University Press, 2006