KAMENGRAD, Kamen, Kamenac

sl1

Kamengrad, stara gravira

sl1

Utvrđeni grad Kamengrad, današnji izgled

Etimologija

Prasl. *kamy, gen. kamene, pridevi *kamenьnъ i *kaměnъ. (A.L.)

Atribucija

Geografski položaj

45° 46’ N, 18° 42’ E   
Mesto u BiH.

Istorijat

Srednjovekovni utvrđeni grad u Bosni (župa Sana). Bio je u posedu hrvatskih knezova Blagajskih, a sagrađen je na kamenitom uzvišenju iznad današnjeg sela Donjeg Kamengrada kod Sanskog Mosta u zapadnoj Bosni. Sastojao se od Gornjeg grada (u tursko vreme zvanog Kaja „stena”) i Donjeg grada (Palanke) sa okruglom kulom. Ime Kamen prvi put se spominje 1346, a grad pod tim imenom (Kamengrad) u posedu knezova Babonića 1374, mada se pretpostavlja da je sagrađen znatno ranije.
Kada su ga Turci, za vlade sultana Fatiha Mehmeda II, osvojili 1463, još uvek je bio u sastavu ugarske države. U sultanovu čast u gradu je podignuta džamija Musalla. Nepuna dva veka Kamengrad je bio polazna baza i čvrst oslonac za turske prodore u Hrvatsku i Slavoniju. Padom Bihaća u turske ruke (1592), Kamengrad je izgubio dotadašnji vojni značaj. Toliko je bio zapušten, da se njegovi današnji ostaci ni po čemu ne razlikuju od ostataka gradova koji su propali još u XV v. Međutim, Evlija Čelebija, koji ovim krajevima prolazi u XVII v., zapisuje da se u Kamengradu liju topovska tanad i da u njemu postoje rudnici. To potvrđuje i Hadži Kalfa.
U XVI i XVII v. Kamengrad je bio sedište kadije i vojvode u varošici koja se razvila pod gradom (gde je danas selo Donji Kamengrad). Kamengradska turska kapetanija osnovana je u XVII v. Posle 1699. sedište kapetanije preneto je u Stari Majdan.

Epski kontekst

U Vukovoj pesmi (Vuk III, 36) pominje se dizdar od Kamenca (kao jedan od onih koji daju vojsku za turske pohode na hrišćane).
S obzirom na kontekst, lako je moguće da se u pesmi MH II, 48 ne radi ni o jednom od ovih mesta:

Dat ću tebi velike harače
Od mojega b’jela Carigrada,
Armenije i Karamenije,
I od l’jepe zemlje Karavlaške,
Arbanije do b’jela Kamena,
To ćeš ope ti zagradit dvore (54–59)

jer bi tu Kamen (bijeli) bio neko pogranično mesto blizu Albanije. Indirektno, pomen belog Kamena asocira na «beli Mramor» (vide) na Kosovu.

Takođe i: Kamengrad u Hrvatskoj – stari grad 13 km južno od Voćina. Bio je u vlasništvu Nikole Treutula, Petra Čeha, Ivana Zapolje, Franje Tahija, i dr.
U Imeniku Jugoslavije iz 1973. javlja se više mesta pod istim imenom: Kamen kod Glamoča, Čajniča, Goražda i Rogatice (BiH); Kamen kod Splita (Hrvatska); još i Kamenac kod Smederevske Palanke (Srbija).

Literatura

book1953Kreševljaković, Hamdija: Stari bosanski gradovi, Naše starine I, Sarajevo.  cobiss
book1957Vego, Marko: Naselja bosanske srednjevjekovne države, Svjetlost, Sarajevo  cobiss
book1959Kreševljaković, Hamdija: Kamengrad, Naše starine VI, Sarajevo, 21-34.
book1970Vojna enciklopedija, 1-10, Redakcija vojne enciklopedije, Beograd 1970-1975.Beograd 1980.  cobiss
book1973Imenik mesta и Jugoslaviji, „Službeni list", Beograd 1973.  [193]  cobiss