PROZOR

sl1

Prozor, današnji izgled

sl1

Prozor, ostaci stare tvrđave iznad grada Vrlike

Istorijski nazivi

Arupium, Vrlika

Etimologija

Od pro-zьrěti. Osim u Bosni, ovaj toponim se javlja i na dalmatinskim ostrvima Cresu, Rabu, Pagu, po Skoku naziv za mesto odakle se nadaleko vidi (Skok 1950, 41, up. i 64, 72, 263); možda pre ‘mesto koje se izdaleka vidi’, up. Prizren. (A.L.)

Atribucija

Geografski položaj

43° 22’ N, 18° 52’ E   
Mesto u BiH.

Istorijat

Antički Arupium, središnje naselje na području današnjih oblasti reka Gacke i Like u BiH; nalazio se na važnom rimskom putu koji je vodio prema Grčkoj (Tarsatica–Senia–Arupium–Iadera).
U srednjem veku, pod imenom Prozor, postaje središte župe Rame (XIV i XV v.). Nalazi se 5 km j/i od Otočca.
Turci su prilikom osvajanja Bosne 1463. osvojili i Ramu, ali ju je ugarski kralj Matija Korvin darovao iste godine Vladislavu, sinu hercega Stefana, zajedno s gradom Prozorom i još nekim susednim župama kao znak priznanja za njegovo sudelovanje u borbi protiv Turaka oko Jajca.
Prozor je za vreme Bajazida II (1481–1512) proglašen kasabom i u njemu je, kao i u ostalim kasabama, na sultanovu zapovest podignuta džamija o državnom trošku.
Prozor je imao svoj tvrdi grad Studenac, koji je bio značajan i po tome što je kraj njega prolazio važan trgovački put iz Splita, preko Duvanjskog polja u dolinu reke Bosne, do fojničkih i kreševskih rudnika. I u tursko doba je preko Prozora vodio put osvajačkih pohoda na Cetinu i u splitsko područje. Pričalo se kako je turska vlast napravila usred Prozora veliku upravnu zgradu sa zatvorom u podrumu.
Kod Vuka u Rječniku: „zidine u Hrvatskoj na glavici više Otočca”.

Epski kontekst

Od dve pesme u kojima se pominje, jedna ga identifikuje kao mesto Luke Pavišića, sluge Hajser-generala (MH IV, 49), ali se u drugoj javlja izvesni Prozor na moru, i u njemu lepa Ana Primorkinja kojom se ženi kotarski kapetan Janko (MH III, 11).

Legenda o osvojenju Prozora
Narodna tradicija povezala je uz prozorski grad jednu legendu koja u osnovnim crtama glasi: kad Turci nakon dugog opsedanja nisu mogli osvojiti grad, pitali su se otkud posada dobija vodu i zaključili da mora postojati podzemni vodovod. Kad ga nisu mogli naći, tražili su ko će im izdati pravac vodovoda. Nisu našli nikoga do jednu babu Dedićku, koja im je dala mudri savet: da drže ždrebe nekoliko dana bez vode i da ga provodaju oko grada, pa gde žedno ždrebe zakopa kopitom, neka i oni kopaju pa će naći vodovodne cevi (tomruke). Turci su tako osvojili grad, a babu i njeno pokoljenje pratilo je prokletstvo. Osim ovog, postoji i predanje o silnoj turskoj vojsci koja je izginula na prozorskoj tvrđavi.

Još i: utvrđeni grad u starohrvatskoj Cetinskoj županiji, uz Glavaš, Sinj, Trilj, Stolac, Gradac, Nutjak, Tugare i Poljičku župu. U vremenu između X i XI v., severni deo Cetinske županije se izdvaja u samostalnu župu – Vrličku, koja se na severu graniči sa Kninskom županijom, a na jugu (kod današnjega manastira Dragović) sa Cetinskom. Na severu Vrličke županije je grad Glavaš smešten pod obronkom Dinare, a grad Prozor nalazi se nad današnjom Vrlikom. Oba utvrđena grada nastaju u srednjem veku i kasnijeg su postanka nego sama župa Vrlika. Tokom druge polovine XV v., usled učestalih prodora Turaka kroz klanac Uništa na prostor Vrličke županije, stanovnici središta stare Vrlike ne odolevaju napadima, pa se sklanjaju u utvrđeni Vrlički grad (Castrum Werhlychky). Taj grad je zapravo grad Prozor, koji kralj Ladislav Napuljski 1406. daruje Hrvoju Vukčiću Hrvatiniću zajedno sa Vrličkom župom, a ovaj ga utvrđuje i priprema za odbranu od Turaka. S vremenom dolazi do potpunog preseljavanja stanovništva iz starog centra županije pod tvrđavu Prozor i na novo naselje prenosi se naziv ranijeg sedišta – Vrlike. Ostaci tvrđave Prozor (Gradina) uzdižu se i danas iznad grada Vrlike.

Literatura

book1957Vego, Marko: Naselja bosanske srednjevjekovne države, Svjetlost, Sarajevo  cobiss
book1958Anđelić, Pavao: Srednjovjekovni gradovi u Neretvi, Glasnik zemaljskog muzeja u Sarajevu, n.s. XIII, 179-231.
book1969Српски рјечник истумачен њемачкијем и латинскијем ријечима, сакупио га и на свијет издао Вук Стеф. Караџић, „Нолит", Београд 1969.  cobiss