Srbi se prvi put u pisanim izvorima spominju 822. godine, u franačkim analima, i to dosta neodređeno: »Sorabi, quae natio magnam Dalmatiae partem obtinere dicitur«. U to doba su Sloveni na Balkanu već pod jakim uticajem kulturnijih suseda, Vizantinaca, i preostalih Romana na obali Jadrana. Prve reči iz oblasti arhitekture Srbi primaju od Romana; reč arca pretvaraju u raka, castellum u kostol, magister u mojstir, altare u oltar, reč basilica u bješka, itd. Već od vremena njihovog naseljavanja, počela je nominalna vlast Vizantije nad Slovenima koji su po starom sistemu kasnorimske politike postali »saveznici« (foederati) carstva. Prijateljski i neprijateljski kontakti sa Vizantijom i romanskim primorjem odlučno su uticali i na relativno brzo kulturno sazrevanje Srba u ranom srednjem veku. Presudnu ulogu u procesu asimilacije oblicima višeg kulturnog života imala je hristijanizacija Slovena. Delatnost braće Ćirila i Metodija (862-885) nije, izgleda, odmah u IX veku mnogo uticala na Srbe. Ο primitivnim oblicima najstarije umetnosti Srba sačuvane su nejasne vesti u arapskim izvorima i kasnijoj hrišćanskoj književnosti. Ibn-Jahja (oko 880) spominje drvene kuće Srba; u srpskom je termin είδωλα preveden karakteristično sa: балваны što jasno upućuje na oblik staroslovenskih idola koji su svakako podsećali na prearhajska grčka ksoana. Sve kasnije, znatno mlađe, replike u kamenu praslovenskih idola, sačuvane u folklornom ambijentu, veoma su nesigurno datirane; među srpskim primercima kamenih idola (neodređeno datiranih) najsličnija je ostalim staroslovenskim balvanima kamena figura iz Plavna kod Negotina. U etničko područje Srba hrišćanstvo je prodiralo na razne načine. Misionarska delatnost solunske braće i njihovih sledbenika širila se od jugoistoka preko Makedonije; ti misionari, već organizovani u monaške zajednice, dopirali su, prema severozapadu, do današnjeg crnogorskog primorja; na području Barske arhiepiskopije postojala su u XI veku: »monasteria Latinorum quam Graecorum sive Sclavorum«. Kakva je bila umetnost tih balkanskih monaha koji su sa hrišćanstvom širili i slovensku pismenost, može se naslutiti samo po osnovama najstarijih crkava na obalama Ohridskog jezera. Na srpskom području - iz ranih vremena IX i X veka - nema ostataka koji bi se određeno mogli vezati za slovenske monahe misionare, učenike Ćirila i Metodija. Znatno se sigurnije može pratiti vizantijska umetnost na srpskoj teritoriji koja je živela u gradovima - vizantijskim vojnim garnizonima u neposrednoj blizini srpskih naselja ili u vizantijskim uporištima, crkvenim i administrativnim, iz kojih se upravljalo Srbima. Tako se očuvala u gradu Rasu, centru stare Raške, rotunda Sv. apostola, građevina koja svojim oblicima pokazuje svu složenost i vitalnost kulturnog kontinuiteta u unutrašnjosti Balkana. Crkva stoji na uzvišenju koje je bilo naseljeno u VI veku pre n. e.; ispod njenih temelja pronađena je jedna od najbogatijih grčko-arhajskih zlatnih ostava. Iznad grčke ostave podignuta je jedna rimska rotunda (od koјe su ostali temelji) a iznad nje, u IX veku, vizantijska rotunda sa kupolom, minijaturnom galerijom oko tambura i prostranom polukružnom apsidom.
Ta crkva dobila je u XI veku novi sloj fresaka, koje su Srbi u XIII veku pokrili novim slojem živopisa sa srpskim signaturama. U centrima kao što su bili vizantijski Prizren, Ras, Niš, manji gradovi Prokuplje (civitas Sancti Procopii) ili Đunis (civitas Sancti Dionysii) - ili brojne po imenu neidentifikovane vojne stanice na strateškim putevima Niš, Skoplje, Solun ili Carigrad, Sofija, Niš, Beograd, - Srbi su postepeno hristijanizovani i prilagođavani gradskom životu i kulturnim potrebama.
U centralnim srpskim oblastima pronađeni su ostaci građevina koje pripadaju vizantijskoj arhitekturi postjustinijanskog doba. Iz te epohe naročito se ističu: velika petobrodna bazilika u Ćurlinu kod Niša, prvobitna crkva ispod sadašnje crkve Stare Pavlice u dolini Ibra (trobrodna bazilika s kupolom) i temelji ispod katedralne crkve u Prizrenu. Ta arhitektura, iako je nastala tokom XI i XII veka na etnički srpskoj teritoriji, nikako se ne bi mogla smatrati srpskom. U tim crkvama su već pokršteni Srbi počeli da se navikavaju na oblike monumentalne arhitekture, na slikarstvo i ostale vrste umetničkog zanata koji je toliko primenjivan u dekoraciji vizantijskih crkava. Koliko su ti složeni oblici arhitekture bili ujednačeni na celoj teritoriji vizantijske carevine najbolje pokazuje osnova Stare Pavlice, bazilike s kupolom, koja se ponavlja u skoro identičnim oblicima u Drenovu u Makedoniji i u manastiru Olimpiotise, u Elasonu.
Vizantijski pritisak na Slovene posle pobede Vasilija II (1014) osetili su i Srbi. Vizantijska granica držala se čvrsto na Dunavu, od Beograda do Crnog mora. Reorganizovanjem ohridske arhiepiskopije, koja se uz konsolidovanu političku vlast takođe proširila do Dunava, izgleda da je i preko crkve pojačan pritisak na slovensko stanovništvo. Umetnost ohridskog arhiepiskopskog centra same katedralne crkve Sv. Sofije u Ohridu, iz XI veka, sada nam je posle novih otkrića i čišćenja dobro poznata. Bez upuštanja u hipoteze, sme se pretpostaviti da je ohridska umetnost XI veka - u nešto skromnijim varijantama - negovana i u Raškoj. Veoma oštećeni fragmenti grčki signiranih fresaka iz XI veka na drugom sloju fresaka u Sv. apostolima u Rasu najviše podsećaju na najstarije slikarstvo ohridske Sv. Sofije. Ta umetnost, suviše vezana za strogi režim vizantijske uprave u centralnim srpskim zemljama, propala je u srpskim pobunama. Stalni gerilski ratovi Srba u Raškoj izazivali su sve oštrije represalije Vizantinaca, koji su srpsko stanovništvo deportovali čak u Malu Aziju; još oko 1204, u blizini Nikomedije postojala su »servohorija«.
U XI veku Srbi imaju dva politička centra i dve dinastije. U Raškoj, oko Rasa i Niša, vladaju veliki župani; vizantijski pritisak i srpski otpor smenjuju se, ustanci i kaznene ekspedicije ometaju svaku življu delatnost na polju umetnosti. U znatno povoljnijim prilikama nalazi se drugi srpski politički centar: regnum Diocliae, staro »prvo kraljevstvo«, u kome vlada dinastija Stefana Vojislava.
Njegov sin Mihajlo ponosito se tituliše kao Sclavorum rex (oko 1072); on je odan katoličkoj crkvi (carissimus beati Petri filius) i poznat je kao zaštitnik i graditelj crkava. Politički centar kraljevstva Duklje je Skadar, a crkveni centar je Bar (Antibari), u kome stoluje »archiepiscopus Diocliansis atque Antibarensis«, prvi put spomenut u jednoj povelji pape Aleksandra II (1067).
U dukljanskom kraljevstvu formirala se skromna umetnost preromanskog stila, koja se nije mnogo razlikovala od umetnosti susedne Hrvatske. I u Duklji se pojavljuju u arhitekturi veoma raznoliki planovi osnove.bazilike, male jednobrodne građevine s kupolom i crkve centralnog tipa sa dekorativnim kružno ili krstoobrazno raspoređenim apsidama. Kao najuglednija crkva isticala se grobna bazilika dukljanskih kraljeva. Sv. Srđ i Vakh na reci Bojani kod Skadra; građevina kojoj je reka odnela na istočnoj strani veći deo. Unutrašnja kamena dekoracija tih crkava, iako primitivno izvedena, bila je dosta bogata. I u manjim crkvama postojali su mramorni ciboriji sa natpisima, prepletom i fantastičnim životinjama, a isto tako i oltarske pregrade sa stubićima, pločama, kapitelima i gredama. Samo u jednoj od crkava dukljanskog kraljevstva sačuvalo se staro fresko-slikarstvo i to u crkvi Sv. Mihajla u Stonu. Na nemirnim površinama unutrašnje arhitekture koja je raščlanjena na polukružne apside podeljene uskim pilastrima, ostalo je slikarstvo preromanskog stila, živih boja i nespretnog crteža, pored jako oštećenih kompozicija i pojedinačnih figura svetaca i svetica u crkvi se očuvao i donatorski portret jednog dukljanskog kralja s modelom u rukama. Ta umetnost benediktinskog porekla ima internacionalni karakter. Ona je izrazito mediteranska i ne prodire dublje u unutrašnjost Balkana. Ipak se poslednjih godina, naročito posle restauratorskih radova u crkvi Sv. Petra u Bijelom Polju (na reci Limu), pokazalo da je ta umetnost dopirala i do južnih predela Raške. Skromna kultura kraljevstva Duklje svakako se oslanjala na mešanu romano-slovensku sredinu gradova i manastira u kojima su delovali benediktinci. Veoma živu sliku te kulture daje Barski rodoslov (Letopis popa Dukljanina), istorijski spis iz XII veka prvobitno na latinskom, u kome su osim rodoslova dukljanskih kraljeva sačuvani i fragmenti znatne književne vrednosti, kao što je, na primer, priča ο Vladimiru i Kosari, ljubavni roman upleten u Život (Vita) kralja mučenika Vladimira. U mutnom tekstu sa mnogim izmišljenim pojedinostima često se opisuju prizori koji veoma određeno podsećaju na ikonografske motive tadašnje umetnosti. Kad se - u Životu Vladimirovom - opisuje kako je srećno prošao kroz zasede, celi prizor se prikazuje kao vladarski adventus u kome vladara štite krilate nike, u tekstu preobražene u anđele. Vladimir se, kao i u životima zapadnih vladara iz ranog srednjeg veka, prikazuje kao kralj čudotvorac koji svojom molitvom zmije otrovnice čini bezopasnim. Slično se i na minijaturama dukljanskog porekla - u inicijalnoj ornamentici -pojavljuju sveti ratnici kao ukrotitelji zmija. Krajem XII veka, kad je dukljanska dinastija u krvavim porodičnim sukobima sebe osudila na samouništenje, umetnost srpskog primorja počela je da se amalgamiše u neobičnu simbiozu zapadnih i istočnih elemenata.
Uloga prve srpske latinske umetnosti u kasnijem razvoju bila je znatna i u umetnosti Raške, naročito u XIII veku. U arhitekturi, skulpturi, inicijalnoj ornamentici i umetničkom zanatu romanske tradicije nastavile su svoj život u novoj sredini - u Raškoj, koja je po konfesiji bila pravoslavna i po jeziku slovenska. Primećuje se, čak, da je benediktinska inicijalna ornamentika, zahvaljujući kopistima istočno-jadranskog primorja, prodirala iz srpskih zemalja, preko Makedonije, do Bugarske. U srpskom primorju, verovatno krajem XII veka, odvijao se u minijaturnom slikarstvu jedan proces koji je za ornamentaciju slovenskih srednjovekovnih rukopisa bio od velikog značaja. Na zemljištu barske arhiepiskopije mešalo se latinsko i slovensko monaštvo. U toj atmosferi zajedničkog postojanja na istom području mešale su se latinske i slovenske crkvene knjige. Brojno svakako jači, latinski benediktinski skriptoriji uticali su na pravoslavne slovenske, što se može veoma lako zapaziti na oblicima inicijala najstarijih srpskih rukopisa. Ćirilski tekstovi najstarijih srpskih knjiga imaju pretežno romanske inicijale koji su u suštini samo sitnim izmenama prepravljena latinska slova za potrebe ćirilice. Za ćirilsko Β upotrebljeno je latinsko Β - beatus strana; za Г je upotrebljavano F bez donje haste; latinsko Η upotrebljavano je kao ćirilsko И (H) itd. Najlepši ukrasi srpskih ćirilskih rukopisa kasnog XII i XIII veka, zaglavne vinjete iznad početaka jevanđelja, sasvim su romanskog karaktera i predstavljaju afrontirane životinje dobro poznate iz romanske skulpture, naročito sa ukrasa horskih ploča i kapitela.
Na graničnom području između primorskih i centralnih srpskih zemalja - u prelaznim godinama kad se gasila umetnost prvog kraljevstva i nastajala nova umetnost u Raškoj - napisano je poznato jevanđelje kneza Miroslava. Taj rukopis, nekada svojina srpskog svetogorskog manastira Hilandara, pisao je poslednjih godina XII veka pisar Gligorije zahumskom knezu Miroslavu, bratu Stefana Nemanje. Tehnički sigurno izvedeni inicijali i retki figuralni crteži u ovom rukopisu pokazuju još dosta bespomoćnu nesamostalnost pri odabiranju uzora. Ćirilski tekst jevanđelistara, u kome su lekcije tačno navedene prema praksi carigradske crkve, ukrašen je ornamentikom koja je pretežno romanska; samo neki inicijali uzeti su iz provincijskih grčkih rukopisa, dok je friz poprsja jevanđelista pod arkadama kopiran iz nekog koptskog uzora. Ta upadljiva nesamostalnost pokazuje u sasvim nejednakim odnosima heterogenih elemenata izrazitu nadmoć romanskih elemenata.
Ista dominantna romanska crta ponavlja se i u plastici dukljanskih crkava - sa izvesnim odjecima orijentalnih motiva, inače čestih u preromanskoj plastici.
Pored često ponavljanih fantastičnih četvoronožaca na primitivno i grubo klesanim baldahinima ciborija, pojavljuju se i ploče koje ponavljaju kasnoantičke i ranohrišćanske teme reljefa i motive orijentalnih tekstila. Plitko klesani reljefi sa prepletima, stilizovanim biljkama i retkim, nespretnim likovima životinja i ljudi - čovek se na tim reljefima gubi u IX veku, a ponovo pojavljuje u XI veku, - i pored sve njihove zavisnosti od onog »karolinškog« stila koji se prostirao do Bavarske, prilično se odvajaju od najtipičnijih slično dekorisanih ploča; na njima se jače oseća blizina Vizantije i Južne Italije, naročito Barija, sa kojim je dukljanska dinastija održavala žive veze. Hronološka klasifikacija te dekorativne plastike veoma je nesigurna, iako su u poslednje vreme na novopronađenim primercima otkriveni datirani natpisi. Uglavnom, taj materijal pripada vremenima od IX do sredine XII veka, a kao glavna nalazišta ističu se Ulcinj, Stari Bar, Kotor i okolina Dubrovnika.

---

Beograd, 1969. godina.